29 janar 2007

...

Diçka më vlon përbrenda, por mendja s'arrin ta mbledhë e duart s'arrijnë ta shkruajnë. Mes dhimbjes, ngashërimit dhe mallit për kohët dhe kujtimet vlon edhe një dëshirë për ta bërë zemrën lumë të rrjedhë botërisht. Ai lumë po mblidhet dhe ndoshta del nga shtrati një ditë. Deri atëherë, nuk mbetet gjë tjetër veçse ta mbush me kujtime dhe, pse jo, edhe me lotë.

Sot një këngë do të këndoj
veç për ty, o gjyshja ime;
e di mirë dhe s'e harroj
të shkaktova shumë trazime....

Këngën time ta kushtoj
dhe të falur të kërkoj
për shumë faje e gabime
netë pa gjumë e mundime.

»«

E LEHTË I QOFTË LËNDINA MBI VARR
Mihal GRAMENO

21 janar 2007

Lajm i hidhur... ose më mirë, i athët

Iku vapa me gushtin, ikën edhe hurmat me janarin.

Ndërsa kthehesha nga fundi i pazarit, ndesha shitësen prej së cilës kam blerë shumicën e hurmave që kur kam ardhur këtu. Pashë rreth e rrotull në tezgën e saj, por s'm'i zuri syri gjëkundi. Në fund e pyeta: nuk keni hurma sot? Përgjigja ishte e ftohtë dhe e prerë: hurmat mbaruan. MOS! Po unë ç'mund të ha kur më shkrepet për to në mes të natës?! Ja sot ia hodha, se gjeta një ftua të mirë, po nesër e pasnesër e javës tjetër?

Ky ishte me të vërtetë lajm i athët; i hidhuri edhe kapërdihet, por ky ma mblodhi gojën dhe m'u zu në grykë....

20 janar 2007

Mbi adoleshentët

Pa e zgjatur, le të themi se s'i duroj dot. Po ta thosha këtë gjë në Francë do të më quanin «racist», pavarësisht se raca s'hyn fare në këtë punë. Francezët e përdorin atë fjalë për çfarëdo lloj diskriminimi... po nejse.

Them s'i duroj dot se u duket sikur janë të gjithë mbi botën: më të zgjuar, më të shkathët dhe më të aftë për çdo gjë se ndonjë grup moshe tjetër. Por ja se gabohen. Nuk flas dot nga pikëpamja e tyre, sepse gjithmonë më është dukur sikur s'kam kaluar adoleshencë vetë. Aty nga mosha 12-vjeçare arrita pjekuri të menjëhershme dhe e kapërceva krejtësisht botëkuptimin adoleshent. Këtë nuk e them për mburrje, por kështu ndodhi vërtet; si fëmijë, përkundrazi, isha krejt i papjekur—aguridhe, si i thonë fjalës.

Por t'u rikthehemi adoleshentëve. Në shkollën ku jap mësim nxënësit e dinë se unë flas frëngjisht, madje që kuptoj edhe gjuhën e tyre të quajtur «verlan», ku ndërrojnë vendin e rrokjeve. Sidoqoftë, vazhdojnë të flasin frëngjisht nën hundën time, jo vetëm të bindur se s'i kuptoj, por edhe të bindur se s'i shikoj dhe s'i dëgjoj. Ata që më njohin e dinë se unë s'duroj dot kur dikush s'tregon vëmendje ndërsa tejtri po flet—qofsha unë vetë a tjetërkush. Në fillim desha të tregohesha i urtë e i butë, por tani më ka ardhur në majë të hundës dhe kam filluar të tregohem më i rreptë, duke ndërprerë klasën për t'i thënë nxënësit se kur tjetri flet ai duhet të dëgjojë. Ndonjëherë, kur e shoh se asnjë s'bën përpjekje për të marrë pjesë në bisedë, më vjen të dal fare nga klasa dhe t'i lë atje me përtacinë e tyre.

Rikujtoj këtu disa nga mësuesit e mi të shkollës fillore ose 8-vjeçare, në veçanti mësuesen time të parë (Besa I.) e cila ishte një grua e re nga Tirana dhe ishte zilia e çdo mashkulli beqar në shkollën tonë. Pavarësisht nga paraqitja, mësuese Besa ishte shumë e rreptë, madje kishte dhe dorë. Një ditë më konfiskoi një vizore metalike sepse kuptoi se me të mund të trembte gjithë klasën duke goditur tryezën. Kur nevrikosej me ndonjë nxënës, një nga fjalët që përdorte më shpresh ishte «mizerje». Sa herë e përdorte atë fjalë më vinte për të qeshur, por e mbaja.

Kujtoj gjithashtu një tjetër mësuese që më dha matematikë pas klasës së pestë. Kjo zonja na kishte probleme dhe nevrikosej për gjënë më të vogël. Nuk godiste, por kur thërriste dukej që ishte gati t'i hidhej në grykë nxënësit që e kishte nevrikosur. Ndodhte që edhe e linte klasën nga inati dhe s'kthehej më atë orë. Të nesërmen ishte sikur s'kishte ndodhur gjë. Më qesharakja ishte kur ngrinte dikë në dërrasë për të zgjidhur një problem dhe nxënësi mbetej. Ajo, me zërin më monoton dhe pa e ngritur fare volumin, thoshte: «Postoli... t'i theva brinjët...». Mua s'ma tha ndonjëherë, por vura mbiemrin tim për të treguar se u thërriste nxënësve me mbiemër, jo me emër.

E gjithë kjo për të thënë se adoleshentët francezë duan mësuese si Besa dhe si Marika për t'u treguar vendin. Unë mundohem të tregohem i arsyeshëm me ta: u jap mundësinë të flasin për diçka që u intereson, ose për diçka që njohin mirë, por përsëri s'e marrin mundimin. Kjo më lodh më shumë se gjithçka.

17 janar 2007

Sheshi «Skënderbej»... në Paris, etj....

Në shfletim e sipër të hartës qytetase të Parisit kuptova që po shaja e po shfryja në tre a katër gjuhë. S'e kisha unë fajin. Ngjarjet që paraprinë më shtynë në atë pikë.

Si qytetar shembullor, u ngrita shpejt dhe u paraqita tek zyra ku duhet të merrja lejën e qëndrimit. Pas një kontrolli tejet të rreptë tek hyrja, ku polici sa nuk më mbajti dhe stilolapsat, u lejova të hyja dhe u paraqita tek pritësja kryesore: «Mirëdita, jam asistent gjuhe të huaj; kam ardhur të marr lejën e qëndrimit për të cilën më keni thirrur». Një mesogrua me flokë që lypnin për një krehër m'u përgjigj pa kërkuar pikën e ndjesës për ngatërrimin që sapo do mësoja: «O, po ne nuk i japim më këtu ato dokumente. Ja, shikoni këtë njoftimin këtu—që nga data 26 dhjetor jepen në filan adresë». Zonja s'e dinte, por duhet të më kish falënderuar një mijë herë për ruajtjen e gjakftohtësisë dhe për qëndrimin tim të qytetëruar përballë kësaj vështirësie tjetër që po më vihej përpara. Ajo nuk dinte as se më ka ardhur në majë të hundës me ngatërresa të tilla dhe të dhëna të gabuara, vetëm sepse nuk gjenden dy zyra a njësi qeveritare që ta mbajnë njëra-tjetrën në dijeni të çdo ndryshimi. Nejse, ika prej andej.

Zyra ku duhej shkuar na qenkësh në anën tjetër të Parisit. Keq. Duhej ndërruar vetëm një herë metroja. Jo keq. Zbrita tek ndalesa më e afërt. Rruga s'po gjendej kollaj në hartë. Me ta gjetur fillova të ecja. Si rrugë periferike në skajin më verior të Parisit nuk ishte e lehtë për t'u përshkuar, prandaj dhe eca më shumë nga ç'duhej. Kur kuptova se kisha ecur së tepërmi, hapa hartën qytetase dhe pikërisht atje fillova të shaja e të mallkoja ca në shqip, ca në anglisht, ca në frëngjisht. Duke përshkuar faqen e hartës ca me sy ca me gishta, hasa një emër të njohur: «Skanderbeg». Mbi të qe shkruar fjala «Place» (shesh).



Ndodhesha në buzë të tij. Ngrita sytë dhe përballë meje u shfaq sheshi i Heroit tonë Kombëtar. Kishte formë vezake dhe m'u duk i varfër në dekor dhe i harruar nga ana e mirëmbajtjes, megjithatë, u mbusha me gaz.



Parisi përkujton shumë ngjarje dhe figura historike me rrugë e me sheshe, por s'më kish shkuar ndonjëherë mendja se do të përkujtonin një shqiptar. Si për bukuri, e kishin vendosur sheshin e Skënderbeut në veri të qytetit, sikur do t'i mbronte nga dyndjet e armiqve historikë të Francës: fiset gjermane.



Për të gjetur zyrën e shumëkërkuar duhet të kthehesha mbrapsht, por s'e ndërrova drejtimin dhe iu afrova sheshit, hyra në të, kullota pak sytë, nxorra nja dy-tre fotografi, tërhoqa vëmendjen e disa kalimtarëve kureshtarë dhe më pas u largova.

Gjeta zyrën. Çudi sa ndryshon kontrolli nga një lagje në tjetrën. E para ishte lagje qëndrore dhe e pasur, ndërsa kjo këtu më e varfër dhe më popullore. Këtu polici rrinte në një dhomë ngjitur me sallën e pritjes dhe kuvendonte e argalisej me dy policë të tjerë. Në sallën e pritjes vinte hera-herës, sa për t'u thënë njerëzve se mund të hynin kur ata shtangnin në vend nga sinjali që jepte dera e cila diktonte mjetet metalike. Prita në atë sallë. Një mesogrua tjetër, më e pakët se e para dhe e veshur me një fund të shkurtër që nuk i kishte hije, na i mori fletë-thirrjet dhe na ftoi të kalonim në sallë pritjeje tjetër. Kjo sallë ishte mbushur me fytyra të larmishme. Unë mund të isha një prej pesë të bardhëve. Të tjerët ishin aziatikë dhe zezakë, të gjithë imigrantë, punëtorë krahu, siç e tregonte dhe era e djersës që kishte marrë gjithë salla. U ula ku gjeta një vend. Pranë meje kishte zënë vend një grua aziatike me dy fëmijë bythëturtuj që s'linin dy gurë bashkë. Ajo i linte të vinin vërdallë derisa i ngriheshin kacabujtë dhe pastaj i bënte zap me një mënyrë që s'e kisha parë më parë: kur i biri po bënte zhurmë e s'po i avitej kur ajo e thërriste, ajo i hodhi çantën e saj tek këmbët e tij dhe fjala fëmijës iu zu në grykë. I heshtur siç ishte, u ul pranë së ëmës.

Ndërkohë unë po shfletoja librin e artit dhe arkitekturës së Rilindjes, që ma kishte dhënë hua profesori para dy ditësh dhe që po mundohesha ta mbaroja sa më shpejt, se ishte aq i rëndë sa s'hiqej më zvarrë. Kur u hap një ndenjëse tjetër në të djathtë të simes, u largova dhe i hapa vend nënës së dy fëmijëve të beftë e faqekuqë. Ajo pa ngurrim vendosi mbi ndenjësen e porsaliruar një fletë me vizatime, në krye të së cilës ishin shkruar fjalët «Les verbes» (foljet). Pa një pa dy, filloi të përsëriste me zë foljet që lexonte në të, me theks çuditërisht të mirë francez: «parler», «compter», etj.. M'u kujtua mami ime kur bënte shkollën e natës në Ustër për të mësuar anglisht.

Kur më thirrën emrin, iu afrova sportelit. Kësaj radhe jo një grua, por një djalë i ri—homoseksual në kulm—më njoftoi që përtej xhamit me aq mirësjellje sa i vinte vetvetiu se leja ime e qëndrimit nuk kishte mbërritur ende në zyrën e tyre, pasi kishte pasur një grevë në ndërmarrjen që i prodhon dhe i shtyp këto të flamosura. Pyeta nëse kish mundësi të ma dërgonin me postë kur të mbërrinte. Nuk kishte. Por tha se mund t'u jepja numrin tim të telefonit dhe zyra e tyre do të më njoftonte kur duhet të shkoja. Ia dhashë. Shpresoj se nuk më merr në telefon për interesat e veta.

U nisa. Rrugës për tek ndalesa e metrosë e hoqa mendjen nga këto mundime të kota dhe po mendoja për rastësinë me të cilën gjeta Sheshin Skënderbej. Jo vetëm kaq, por kuptova se rastësia ishte e dyfishtë, pasi dita e sotme, 17 janar 2007, përkon me 539 vjetorin e vdekjes së tij. Këtu seç ka një dorë të së plotfuqishmit.... (?!)

Orvatjet e mia nëpër zyra përfunduan pranë shtëpisë sime, ku shkova të paraqitja dokumentet e nevojshme për sigurimin shoqëror. Aje m'u sos durimi. Kur një nga punonjëset më tha se fletë-thirrja për të marrë lejën e qëndrimit nuk ishte provë e mjaftueshme dhe kur i thashë se një nga shoqet e saj para disa javësh më kishte thënë në telefon se po ky dokument do të mjaftonte, ndjeva se toni i zërit m'u ashpërsua dhe se po flisja me mllef. Dhashë e mora ca me atë dhe e akuzova për paaftësinë e shoqes së saj që nuk ishte e zonja të më jepte të dhëna të drejta. Kur u ngrita të largohesha, ngaqë më është bërë shprehi, i urova ditën e mirë, kur vetë në mendje mendova «kalofsh një ditë të këndshme sa e imja». Për këtë mendim u pendova sapo dola në ajër të pastër. Ndoshta s'do ta kisha ngritur dhe unë aq zërin e s'do ta kisha fyer ose shqetësuar zonjën po të mos kishte qenë aq i ngarkuar ajri i zyrës dhe aq lodhëse ngjarjet paraprijëse.

14 janar 2007

Dimri

E diel pasdite; temperatura jashtë është 10° C dhe koha është me diell e me pak vranësira. Ju paraqesim Parisin në dimër. E vetmja veti e kohës që më çudit sot është qielli i hapur, sepse zakonisht Parisi është qytet bojë hiri. Kjo ngjyrë i shkon për shtat, prandaj edhe gjatë vjeshtës e dimrit ai ruan bukurinë dhe hijeshinë e tij të shumëpërfolur. Gjithsesi, diçka i mungon—jo vetëm sot por gjatë të ashtuquajturit «dimër» në përgjithësi: dëbora. Nuk ka pasur asnjë dimër gjatë jetës sime kur të mos kem parë dëborë. Tek vendet ku kam jetuar më parë, në Korçë dhe në Ustër, dimri ka reshje të bollshme gjatë dimrit. Edhe këtu reshjet nuk mungojnë, por gjithmonë bien në trajtë shiu. Për pasojë, dimri këtu mbetet veçse një zgjatim i vjeshtës, disi më i gjatë, disi më i ftohtë, por përsëri pa dëborë.

Para disa ditësh u kujtova se ishte janar. Ende s'kisha parë dëborë këtë dimër. Në Drenovë dëbora e parë zakonisht binte në fund të nëntorit ose në fillim të dhjetorit. Bëhej bujë e madhe kur ajo binte më 6 dhjetor, ditën e Shën Kollit, sepse të gjithë i afroheshin babit (që quhet Niko) dhe i thoshin se «Shën Kolli mjekërbardhë e solli dëborën». Sado mosbesues që jam, nuk kisha si ta mohoja besimin e tyre kur pikërisht dëbora e parë përkonte me këtë datë. Çuditërisht, kjo ndodhte shumë më shumë nga ç'do të dëshironte mendja ime shkencore dhe shpjegimi nuk i gjendej. Nejse, këtë e kam futur në ato ngjarje që i quaj «rastësi» ose «përkohësisht të pashpjegueshme». Në Ustër dëbora fillonte po në atë kohë. Dimri ishte më i acartë dhe ndonjëherë shikonim dëborë dhe në fund të tetorit. Në Dartmouth gjithashtu, madje ndodhte që të binte njëherazi dëborë gjer tek mesi. Ndërsa këtu pritja ende vazhdon.

Po flisja me shoqen time Marion parmbrëmë dhe i thashë se më kishte marrë malli për dëborë. M'u përgjigj duke më thënë se është ende shpejt për të pritur dëborë, se duhet të prisja shkurtin. Vërtet «shkurti shkurton urët» siç thonë në Shqipëri, por përsëri dyshoj për Parisin. Ndoshta moti do të ftohet pak dhe reshjet do të shpeshtohen, ama nuk besoj se do të bjerë dëborë. Kjo do të më gëzonte jashtë mase dhe zotat nuk mund ta lejojnë një gjë të tillë. Prandaj, tani për tani, po e gjej dëborën në kujtimet fëminore që shkoj ndërmend dhe që i ruaj me kujdes në kujtesë: mali i Shën Kostandinit, maja e së cilit zbardhej e para dhe nxihej e fundit; kolovajza e gjatë që dilnim e hapnin që me natë për ta bërë këtë në dëborë të pashkelur; çorapet e leshta me gjalm që bëheshin ujë nga dëbora që futej në çizma ose këpucë nga sipër; pleqtë e dëborës që na i prishnin arrakatët e mëhallës tjetër; Lefka, që s'dëgjonte dot zërat tanë të hareshëm dhe dilte na hidhte hi mbi kolovajzë; duart e vogla të skuqura e të fryra kopan nën dorashkat e lagura; e për më tepër, shoqëria dhe botëkuptimi i paqmë fëminor, i pacënuar nga hallet e nga brengat e jetës.

Duke pritur dëborën e parë në Paris po e ndjell edhe më shumë duke kënduar «Dëbora zbardhi maletë».

13 janar 2007

Përpara pasqyrës

Mbrëmë, në të dalë nga dushi, i hodha sytë mbi pasqyrimin tim. Pashë flokë të shprishur nga peshqiri dhe të errësuar nga uji dhe një fytyrë të lodhur nga puna e një jave të gjatë. Iu afrova pasqyrës si Narcisi. Në vend të mbytesha në pasqyrimin tim, u vrenjta kur vërejta se si lodhja e javës që sapo kishte rreshtur së rrjedhuri kishte lënë shenja mbi lëkurën poshtë syve të mi. Dy-tre rrjedha rrudhash përshkonin nën-syrin tim e zgjateshin kundër forcës së rëndesës drejt bishtit të syrit. Picërrova sytë dhe rrudhat u thelluan. U kujtova në atë çast se po atë ditë kisha pikasur tek një dyqan një krem «freskues» për pjesën e poshtme të syve tek meshkujt. S'e kisha marrë; «s'është për mua» - i pata thënë vetes. E tani këto rrjedha lodhjesh më bënë ta rimendoja atë vendim. Buzëqesha me veten. Rrudhat u thelluan sërish. Aha! Kuptova se paskësh qenë buzëqeshja, e jo lodhja ajo që kish hapur rrjedhat nën sytë e mi. Çudi kur mendoj se rrallë gjej shkak të vë buzën në gaz. Një vendim u mor: duhen rralluar buzëqeshjet.

01 janar 2007

Me dashuri...

Me duar që më s'më bindeshin të shkrova pak fjalë. Një urim, një shpresë për lumturinë tënde në agimin e vitit të ri. Në fund i erdhi radha përshëndetjes dhe unë s'dija si ta mbyllja. Për të tjerët një «S» mjafton për t'i vënë kapakun mesazhit tim. Për ty ajo «S» s'mjafton. Pas katër vjet njohjeje, çdo fjalë që të shkruaj dua ta shoqëroj me gjithë dashurinë time të sinqertë. Por, duke parë se lumturinë ti e ke gjetur gjetiu, e zbus sinqeritetin e ndjenjave të mia dhe e ëmbëlsoj për t'iu përshtatur jetës sate të re. Prandaj, fjalët e mia nuk kërcënojnë dashurinë tënde të re me dashurinë time të vjetër (e të vjetëruar...). Ngurroj para fundit të çdo mesazhi që të shkruaj e prandaj ndodh që i shkruaj të gjatë. Kur jam i dehur e vendos të të dërgoj dy gisht letër, më shpëton ndonjë «gjithmonë me dashuri»; por sot në mëngjesin tim të pasdites isha esëll e arsyeja ishte e plotë. Shkrova «Me dashuri». E hoqa. «Gjithmonë i yti». E hoqa. Në fund u binda me një «I yti» të thjeshtë e të zhveshur nga ndjenjat dhe e dërgova. Vetëm kështu mund shpreh pak përkushtim ndaj teje dhe t'u qëndroj besnik ndjenjave të mia që s'vlejnë më për ty. E megjithatë, unë ta dua lumturinë, edhe pse e ke gjetur në krahët e një tjetri.

Gjithmonë me dashuri,
Me shumë dashuri,
Gjithmonë i yti,
Me dashuri,
I yti,

S