Shumë vite kishin kaluar nga koha kur, gjithçka që në Kombre nuk pat qenë teatri dhe drama e fjetjes sime nuk ekzistonin më për mua, kur, një ditë dimri, pasi hyra në shtëpi, ime më, me të parë që kisha ftohtë, ofroi të më jepte pak çaj, ndryshe nga ç'e kisha zakon. Në fillim s'pranova dhe më pas, nuk e di pse, ndërrova mendje. Ajo dërgoi dikë të më sillte një nga ato ëmbëlsirat e shkurtra dhe buçka që quhen
Petites Madeleines, të cilat duken sikur janë formuar në valvën e valëzuar të një fistoni deti. Dhe, shpejt e shpejt, vetvetisht, i munduar nga dita e zymtë dhe pritja e një të nesërmeje të trishtë, çova drejt buzëve një lugë nga çaji ku kisha lënë të zbutej një copëz madlene. Por, pikërisht në çastin kur gllënjka e përzier me thërrime nga ëmbëlsira preku qiellzën time, fërgëllova, u vëmendësova pas asaj të jashtëzakonshmes që po ndodhte brenda meje. Një ëndje plot kënaqësi më kish pushtuar, tërhequr mënjanë, pa më të voglën dijeni për shkakun e saj. Po njëkohësisht m'i kishte bërë tallanditë e jetës të papërfillshme, rrënimet e saj të parrezikshme, shkurtësinë e saj vegimtare, në të njëjtën mënyrë si vepron dashuria, duke më mbushur me një thelb të çmuar. Ose, thënë më mirë, ky thelb nuk qe brenda meje, ai qeshë unë vetë. Nuk ndihesha më i pamjaftueshëm, i tepërt, i vdekshëm. Nga mund të më paskësh ardhur ky gëzim i fuqishëm? E ndieja që ai kish lidhje me shijen e çajit dhe të ëmbëlsirës, por që e tejkalonte pafundësisht, që s'duhej të qe i të njëjtit soj. Nga vinte? Ç'kuptim kishte? Ku ta kapje? Pi një gllënjkë tejtër dhe në të nuk gjej më shumë se tek e para, një e tretë më sjell edhe më pak se e dyta. Them se duhet ndalur; vetia e pijes duket se po bie. Duket qartë që e vërteta që kërkoj nuk është tek ajo, por tek unë. Ajo e zgjoi atje, por nuk e njeh dhe nuk mund të bëjë gjë tjetër veç të përsërisë pafundësisht, me fuqi gjithnjë e më të pakët, këtë dëshmi të cilës s'di t'i nxjerr kuptim dhe të cilën dua të paktën t'ia kërkoj sërish e ta rigjej pas pak të plotë, në dorën time, për një sqarim përfundimtar. E ul filxhanin dhe kthehem drejt mendjes sime. Asaj i takon të gjejë të vërtetën. Por si? Pasiguri e rëndë qenka sa herë që mendja ndihet e tejkaluar nga vetvetja; kur ajo, kërkuesja, është me gjithsej vetë vendi i errët ku duhet të kërkojë dhe ku gjithçka mbart nuk do t'i hyjë në punë. Të kërkojë? Jo vetëm kaq: të krijojë. Ajo është përballë diçkaje që ende nuk është vetë dhe që vetëm ajo do të mund të stisë, e më pas ta nxjerrë në dritë.
Dhe rinis të pyes veten se ç’mund të ketë qenë kjo gjendje e panjohur që nuk solli asnjë provë logjike, por dëshminë e lumturisë së saj, të vërtetësisë së saj përballë të cilës gjithë të tjerat zhduken. Dua të përpiqem ta bëj të rishfaqet. Ndjek hapat e mendjes prapa, drejt çastit kur piva lugën e parë të çajit. Gjej sërish të njëjtën gjendje, pa asnjë qartësi të re. I kërkoj mendjes dhe një përpjekje më shumë, të sjellë sërish ndjesinë që po arratiset. Dhe, që asgjë të mos ndërpresë vrullin me të cilin do të përçapet ta kapë sërish, largoj çdo pengesë, çdo mendim të huaj, i mbroj veshët dhe vëmendjen nga zhurmat e dhomës përbri. Por duke e ndier mendjen të më lodhet duke mos dalë kurrkund, e detyroj përkundrazi të merret me këtë shkëputje vëmendjeje që pak më parë s’ia lejova, të mendojë për diçka tjetër, të ripërtërihet para një tjetër përpjekjeje madhore. Pastaj për së dyti, boshatis gjithçka para saj, i vë përpara shijen ende të afërt të asaj gllënjkeje të parë dhe ndiej të fërgëllojë benda meje diçka që zhvendoset, që do të ngrihet, diçka si e shpërngulur nga një thellësi e madhe; nuk e di ç’është, por ajo ngjitet ngadalë; ndiej qëndresën dhe dëgjoj zhurmën e largësive të përshkuara.
Afërmendsh, ajo që regëtin kështu në thellësinë e vetes sime duhet të jetë pamja, kujtimi pamor, i cili, i lidhur pas kësaj shijeje, përçapet ta ndjekë deri tek unë. Por mendja përpiqet shumë larg, shumë turbullt; me zor zë të shquaj pasqyrimin e patrajtë ku përzihet vorbulla e pakapshme e ngjyrave të trazuara; por nuk mund t’ia dalloj formën, ta pyes, siç pyetet vetëm përkthyesi, të më përkthejë dëshminë e bashkëkohëses, e shoqes së saj të pandarë, të shijes, t’i kërkojë të më mësojë se për ç’rrethana të veçanta, për ç’epokë të së kaluarës bëhet fjalë.
Do të mbërrijë vallë deri në sipërfaqen e vetëdijes sime të kthjellët ky kujtim, ky çast i lashtë që tërheqja e një çasti të plotngjashëm erdhi nga kaq larg ta kërkojë, ta tronditë, ta ngrehë nga thellësia brenda meje? Nuk di. Tani nuk ndiej më asgjë, ai pushoi, ndoshta zbriti sërish; kush e di nëse do të ngrihet vallë ndonjëherë nga errësira e tij? Dhjetë herë më duhet të rinis, të zgjatem drejt tij. Dhe çdo herë paburrëria që na largon nga çdo detyrë e vështirë, nga çdo punë e rëndësishme, më këshilloi ta lija, të pija çajin tim duke menduar thjesht për mërzitë e mia të sotme, për ëndjet e mia të nesërme që mbeten të ripërtypen pa mundim.
Kur papritur m’u shfaq kujtimi. Kjo shije qenkësh shija e copëzës së madlenës që të dielave në mëngjes në Kombre (pasi atë ditë nuk dilja para orës së meshës), kur shkoja t’i thosha « mirëmëngjes » në dhomën e saj, më jepte të kafshoja ime emtë, Leoni, pasi e kish njomur në çajin ose blirin e saj. Vetë pamja e madlenës së vogël nuk më kujtoi asgjë para se ta shijoja; mbase ngaqë, duke i parë pa i ngrënë që prej asaj kohe nëpër banakët e ëmbëltoreve, pamja e tyre qe larguar nga ditët në Kombre për t’u lidhur me të tjera më të vonshme; apo ndoshta sepse prej këtyre kujtimeve të braktisura për kaq gjatë jashtë kujtesës nuk mbetej më asgjë, gjithçka qe shpërbërë; trajtat – përfshi këtu dhe atë të guackës së ëmbëlsirës, kaq të majmë dhe epshore, nën palat e saj të rrepta dhe fanatike – qenë shfuqizuar, ose, në përgjumjen e tyre, kishin humbur fuqinë e shtrirjes që do t’u kish lejuar të bashkoheshin me vetëdijen. Por, kur nga një e shkuar e lashtë nuk mbetet asgjë pas vdejes së qenieve, pas shkatërrimit të sendeve, mbeten të vetme, më të brishta por më gjallërore, më të palëndëta, më këmbëngulëse, më besnike, për shumë më gjatë, era dhe shija, si shpirtra për t’i kujtuar njëra-tjetrës, për të pritur, për të shpresuar që në rrënojat e gjithçkaje tjetër, me piklat e tyre thuajse të paprekshme, të prurin të papërkulur ndërtesën e pamatë të kujtesës.
Dhe porsa e njoha sërish shijen e kafshatës së madlenës së njomur në çaj bliri që më jepte ime emtë (megjithëse ende nuk e dija dhe duhet të zbuloja shumë më vonë përse ky kujtim më lumturonte aq shumë), menjëherë m’u shfaq shtëpia e vjetër ngjyrë gri buzë rrugës, brenda së cilës ndodhej dhoma e saj, që iu bashkangjit si dekor teatri shtëpizës në anën e saj të prapme me pamje nga kopshti, e cila qe ndërtuar për prindërit e mi (ai cep i cunguar të cilin deri atëherë e pata ëndërruar të vetëm); dhe tok me shtëpinë qyteti, nga mëngjesi deri në mbrëmje e në çdo vakt, sheshi ku më dërgonin para drekës, rrugët ku shkoja shitoreve, udhët që merrnim kur koha ishte e bukur. Dhe, si tek ajo loja me të cilën japonezët zbaviten duke lagur në tasë porcelani të mbushur me ujë copëza letre fillimisht të patrajta por që, me t’u zhytur shtriqen, përdridhen, ngjyrosen, shquhen, bëhen lule, shtëpi, personazhe të prekshme dhe të njohshme, po ashtu gjithë lulet e kopshtit tonë dhe ato të parkut të Z. Suan, dhe zambakët e ujit të Vivonës, dhe njerëzit e mirë të fshatit dhe banesat e tyre të vogla dhe kisha dhe Kombreja dhe gjithë rrethinat e saj, gjithçka që merr formë dhe ngurtësohet, doli, me qytet e kopshte, nga filxhani im i çajit.
»«
Shkëputur nga pjesa Kombre (Combray) e serisë Në kërkim të kohës së humbur (À la recherche du temps perdu) nga Marcel PROUST.
(Në përkthim jam munduar të ruaj pikësimin dhe sintaksën e autorit, duke u munduar, njëkohësisht, të mos rrezikoj shumë kuptueshmërinë e fjalive. Besoj se sintaksa është pjesë e krijimtarisë së Prustit, ashtu si rileximi i fjalive për t'i kuptuar mirë është detyrë që duhet t'i vihet çdo lexuesi të veprës së tij.)
